ناوه‌ڕۆك
ناساندن
پێناسەی دایک لە ڕوانگەی ئایینی ئیسلامەوە چییە؟ (بە عەرەبی: ما هو تعريف الأم من وجهة نظر الإسلام، بە ئینگلیزی: What is the definition of mother from the perspective of Islam)، دایک بە گەورەترین و پیرۆزترین ژیانی هەر تاکێک دادەنرێت، دایک ئازیزترین و دڵسۆزترینە بۆ جگەر گۆشەکانی و ئایینی ئیسلام زۆر گرنگی بە دایک داوە و جەختی کردۆتەوە لەسەر ڕێزگرتن و گرنگیدان بە دایک.
دایك كێیە یاخود بەكێ دەگوترێت دایك؟
دایك وەك هەر تاکێکی ئەم جیهانە مرۆڤە، دایک ئەو بونەوەرەیە كە هۆكارە بۆ هاتنە دونیای كۆرپەكەی و كاری بەخێوكردن و پەروەردەكردنی لە ئەستۆ دەگریت، لە هەموو لایەنەكانی ژیانەوە تاكو دەبێتە مرۆڤیكی كامڵ كە توانای پشت بە خۆبەستن بەدەستدەهێنێت. لەم ڕوانگەیەوە دایك تەنها بەو كەسە ناوترێت كە لە سكیدا كۆرپەكەی هەڵدەگرێت، بەڵكو بەو كەسەش دەوترێت كە هەڵدەستێت بە پەروەردەكردن و نازپێدان و لە خۆگرتنی منداڵ و شوێنی دایك دەگرێتەوە لە هەموو لایەنەكانەوە، جا ئیدی ئەو مناڵە لە نزیكانی خۆی بێت یاخود لەو منداڵانە بێت كە بێ دایك و باوكن و لە خانەی بێ سەرپەرشتاندا هەڵدەگیرێنەوە.
بۆیە دەكرێت بوترێت كەسانیك هەن هێندە سۆز و موحیبەت دەبەخشن كە جێگەی دایك دەگرنەوە و شایەنی ڕێزی بێ پایانن، بیریشمان نەچێت دایكانێكیش هەن بەداخەوە بە ناو دایكن و تەنها لەڕووە بایەلۆژیەكەوە هۆكاربوون بۆ هاتنە دونیای منداڵ و هیچ لە مانای ئەرك و ڕۆڵی مەزنی دایكایەتی نازانن. بۆیە پێویستە دایكان هوشیارانە مامەڵە بكەن و لە گەورەیی و مەزنی ئەركی دایكایەتی تێبگەیەندرێن لە ڕێگەی پسپۆڕانی پەروەردە و خێزانەوە ڕێنمای و ڕۆشنبیری بڵاوبكریتەوە بۆ كەسانیك كە خۆیان هیشتا لە ڕۆڵی خۆیان تێ نەگەیشتون، گەرچی لە ڕاستیدا دایكی نمونەیی گەورەترین فێرگەی مرۆڤە و كاریگەری لەسەر تەواوی لایەنەكانی ژیانی هەیە.
ڕۆڵ و كاریگەری دایك لەسەر كەسایەتی مرۆڤ چییە؟
زانایان و توێژەرانی بواری پەروەردە و خێزان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە دایك یەكەمین كارەكتەرە لە ژیانی مرۆڤدا كە ڕۆڵی گرنگ و كاریگەری هەیە لە گۆڕینی منداڵ لە بونەوەرێكی بایەلۆژییەوە بۆ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی كە ئەم كاریگەریە هەمیشەییە و بەردەوام ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر كەسایەتی ئەو مرۆڤە، لە تەواوی قۆناغەكانی ژیانیدا لە هەموو سەردەمەكانی منداڵی و هەرزەكاری و كامڵبوون، كاریگەری دەبێت لەسەری لە هەموو لایەنەكانی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابوری و دینداری و چەندانی تر.
هەروەك زانایان جەخت دەكەنەوە كە كاریگەری دایكان لەسەر كۆرپەلەكانیان لە تەمەنێكی زۆر بچوكەوە دەستپێدەكات وەك هەندێك توێژینەوە باسی دەكەن كە تەنانەت لەو كاتەوەی منداڵ لە سكی دایكیدایە هەست و نەستی دایك كاریگەری دەبێت لەسەری بە هەردوو لایەنی باش و خراپەوە، بۆیە پێویستە دایكان زۆر بە وریایی مامەڵە لەگەڵ منداڵەكانیاندا بكەن و ئاگاداری هەموو هەڵسوكەوتەكانیان بن.
دایك لە ڕوانگەی فەرمودەكانی پێغەمبەرەوە ﷺ
ئاشكرایە كە پێغەمبەر ﷺ فەرموودەی زۆری هەیە دەربارەی مامەڵەو هەڵسوكەوت و ئەرك بەرانبەر بە دایكان، هەمووان ئەوەمان بیستوە كە دەفەرمووێت بەهەشت لەژێر پێی دایكاندایە، دیارە ئەمە وتەیەكی زۆر پڕواتایە و مەزنی دایك دەردەخات لە ئیسلامدا، ڕەزامەندی خودا لە ڕازیبوونی دایك و باوكدایە چەند سەرنجڕاكێشە خودایەك كە دروستکراوی دروستكردوە ڕۆزیدەر و ژیان پێدەریانە كاتێك لە مرۆڤ ڕازی دەبێت كە دایك و باوکی لێی ڕازی بن، خۆشبەختە ئەوكەسەی ڕەزامەندیان بە دەست دەهێنێت كە زۆر ئاسانە، سەرەنجام و دەستكەوتەكەشی ڕازیبونی خاڵقی كەونە، لە فەرموودەیەکی تردا خودا دەفەرمووێت: (سئل رسول الله صلی الله علیه وسلم: من أحق الناس بحسن صحابتی؟ قال: “أمك”. قیل: ثم من ؟ قال: “أمك”. قیل ثم من؟ قال “أمك”. قیل ثم من؟ قال: “أبوك”. رواه البخاری .سێ جاران جەختی لەوە كردۆتەوە كە دایك شایستەترینە بۆ ئەوەی باش بین لە گەڵی و بۆ ئەوەی هاوڕێیەتی بكەین و لە خزمەتیدا بین، دایك شایستە ترینە بەدڵنیاییەوە هاودەمی كردنی دایك و لە خزمەتیدا بوونی خۆشی و ئاسودەییەك بە ڕۆح دەبەخشێت، تەنها ئەوانە هەستی پێدەكەن كە بەڕاستی و بە دڵ لە خزمەتی دایكیاندا بوون و دەبن.
لە فەرمودەیەكی تردا كە باسی تاوانە هەرە گەورەكان دەكات دەفەرموێت: (ألا أخبركم بأكبر الكبائر؟ قلنا : بلی یا رسول الله. قال : الإشراك بالله، وعقوق الوالدین) (في الصحیح عن أبی بكرە)، هاوتا دانان بۆ خودا كە بە پێی ئایینی ئیسلام مرۆڤ بەوە لە دین دەچێتەدەر، ئاماژە بەوە دەكات كە ئازاردانی دایك و باوك لە تاوانە هەرە گەورەكانە، كەوایە ئازاردانیان هاوتایە بە تاوانی بێ بڕوایی یاخود بە واتایەکی تر ئازاردانی ئەوان لەوتاوانانەیە كە سزای سەختی بۆ هەیە، ئەمانە و بە چەندان وتە و فەرموودە و ئایەت و نوسراوی ئاسمانی و زەمینی هەن كە باس لە گەورەی دایك دەكەن و نرخ و بەهای تایبەتیان پێی بەخشیووە و باسیان لە گرنگی ڕۆڵی دایك كردوە.
دەرئەنجام
لێرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە دایكان ڕۆڵ و كاریگەری زۆر گەورە و گرنگیان هەیە لە ژیانی دروستکراواندا بە گشتی و لە ژیانی مرۆڤدا بەتایبەتی، وەك ئاماژەی پێدرا تێدەگەین كە پەروەردەی دایك كاریگەری ئاشكراو بە چاوی هەیە لەسەر تەواوی بوارەكانی ژیان و كەسایەتی و هەڵسوكەوتی مرۆڤەكان بە هەردوو لایەنی پۆزەتیڤ و نیگەتیڤەوە، واتا دایكی باش لەڕێگەی پەروەردەیەكی دروستەوە دەتوانێت نەوەیەكی سودمەن بۆ كۆمەڵگەو مرۆڤایەتی پەروەردە بكات بەرهەمی بهێنێت، چونكە دایك یەكەمین و كاریگەرترین قوتابخانەیە كە بە درێژایی ژیان كاریگەری وانە پەروەردەییەكانی لەسەر مرۆڤ دەمێنێتەوە، بە پێچەوانەشەوە دایكی ناباش و پەروەردەی نادروست بەداخەوە نەوەیەكی زیانمەند بەرهەم دەهێنێت، كە دواجار دەبێتە هۆكاری گرفت و كێشەی جۆربەجۆر بۆ خودی خۆیی و خێزان و بنەماڵە و كۆمەڵگەكەشی.
بۆیە پێویستە دایكان وشیاربن و یاخود وشیار بكرێنەوە تا بە دروستی مامەڵەبكەن لە پەروەردەی نەوەكانیاندا كە وەك پەرەیەكی سپی وان و دایك چی بوێت لەسەری دەینوسێتەوە و ئیدی سڕینەوەی نییەو یاخود زۆر زەحمەتە و بە درێژایی ژیانی كاریگەری دەبێت.
پێگەی دایك لە ئاییندا
گرنگیدانی ئایین بە دایك ئاشكرایە و بە ڕوونی بەدیدەكرێت لە ئایەتە پیرۆزەكانی قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەردا ﷺ. خودای مەزن لە چەندین ئایەتدا باسی دایك و باوكی كردوە بەتایبەت باسی گەورەیی دایك، بۆ نمونە خودای گەورە دەفەرموێت: (وقضی ربك ألا تعبدوا إلا إیاه وبالوالدین إحسانا إما یبلغن عندك الكبر أحدهما أو كلاهما فلا تقل لهما أف ولا تنهرهما وقل لهما قولا كریما، واخفض لهما جناح الذل من الرحمة وقل رب ارحمهما كما ربیانی صغیرا) [سورة اسراء/ ٤]، کە زانایان لە ڕاڤەی ئەم ئایەتەدا دەفەرموون خوداوەند وەك چۆن فەرمان دەكات بەوەی جگە لە زاتی پاكی خۆی پەرستش بۆ كەس نەكرێت، هاوكات فەرمان دەكات بە چاكەكردن و باشبوون لەگەڵ دایك و باوكاندا.
زانایانی بواری تەفسیر لە ڕاڤەی (واخفض لهما جناح الذل من الرحمة)ی ئەم ئایەتدا دەفەرموون: مەبەست اخفض لهما جناح واتای هاوشێوەی باڵندە چۆن باڵەكانی بەخش و بڵاودەكاتەوە، وشەی (الذل) بەواتای ملكەچیكردن وەك ملكەچبوونی بەندە بۆ خاوەنەكەی، دیارە بەندە لەسەری پێویستە ملكەچی تەواوی فەرمانەكانی خاوەنەكەی بێت بە بێ چەندو چۆن، بەڵام جوانناسی و وشەكاری ئەم فەرمایشتە لێرەدا ئەوەیە دەفەرمووێت باڵی ملكەچكردنێك لە ڕەحمەت و سۆزەوە، ئەمەش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە پێویستە ملكەچی دایە و باوان بین لەڕووی سۆزەوە نەك لە ڕووی ترسی ملكەچی كۆیلایەتیەوە، باڵیان بۆ بكەینەوە چۆن باڵندە باڵەكانی لە بەر سۆزی دایكایەتی بۆ بێچوەكانی دەكاتەوە.
خودای گەورە دەفەرموێت: (واعبدوا الله ولا تشركوا به شيئا وبالوالدين احسانا) النسا‌ء/ ٣٦، سەرنجبدە خوداوەند دوای ئەوەی فەرمان بە پەرستشی زاتی خۆی دەكات ڕاستەوخۆ دوای ئەوە فەرمان بە چاكەكردن لەگەڵ دایك و باوك دەكات.
