دەوڵەتی ئومەوی

له‌لایه‌ن: - محەمەد ڕزگار محەمەد ڕزگار - به‌روار: 2023-01-04-21:57:00 - کۆدی بابەت: 10839
دەوڵەتی ئومەوی

ناوه‌ڕۆك

ناساندن

دەوڵەتی ئومەوی یان خەلافەتی ئومەوی یان دەوڵەتی ئەمەوی (بە ئینگلیزی: Umayyad Caliphate، بە عەرەبی: الدولة الأموية) گەورەترین دەوڵەت و دووەم خەلافەتە لە مێژووی ئیسلامدا و یەکێکە لە گەورەترین دەوڵەتە دەسەڵاتدارەکان لە مێژوودا. ئومەوییەکان یەکەم بنەماڵەی حوکمڕانی موسڵمان بوون. لە ساڵی ٤١ی کۆچی (٦٦٢ی زایینی) تا ١٣٢ی کۆچی (٧٥٠ی زایینی) فەرمانڕەوایییان کردووە و پایتەختیان شاری دیمەشق بووە. خەلافەتی ئومەوی لە سەردەمی خەلیفەی دەیەم هیشامی کوڕی عەبدولمەلیک گەیشتە لوتکە و سنوورەکانی لە لایەنەکانەوە درێژ بووەوە بۆ چین لە ڕۆژهەڵات تا باشووری فەرەنسا لە ڕۆژاوا، هەروەها توانی ئەفریقا و مەغریب و ئەندەلووس و باشووری گال و سند و ترانسۆکسیانا داگیر بکات.

دەوڵەتی ئومەوی
خەلافەتی ئومەوی
ناونراوە بە ناوی بەنی ئومەییە
پایتەخت دیمەشق (٦٦١-٧٤٤ز)
حەرران (٧٤٤-٧٥٠ز)
ڕژێم جێنشینی بۆماوەیی
ئایین ئیسلام (ئایینی فەرمی).
کەمینە گەورە و بچووکەکان: مەسیحیەت، جوولەکە، سابیئی و زەردەشتی
ئەمیری موسوڵمانان
موعاویەی کوڕی ئەبووسوفیان (دامەزرێنەری دەوڵەت) ٦٦١ - ٦٨٠
مەڕوانی کوڕی حەکەم (دامەزرێنەری خێزانی مەڕوانی) ٦٨٤ - ٦٨٥
مەڕوانی کوڕی محەمەد (کۆتا جێنشین) ٧٤٤ - ٧٥٠
مێژوو
دروستبوون ٦٦١
ڕووخان ٧٥٠
مەودا
ڕووبەر شەش ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشە 
دانیشتووان حەفتا ملیۆن
دراو دینار و درهەم
ئەو وڵاتانەی لەژێر دەسەڵاتی بوو
ئەمڕۆ بەشێکە لە...

مێژوو

ڕەچەڵەکی ئومەوییەکان دەگەڕێتەوە بۆ ئومەی کوڕی عەبدوشەمس لە هۆزی قوڕەیش، و لە سەردەمی پێش ئیسلام و لە سەردەمی ئیسلامیدا ڕۆڵێکی گرنگیان هەبووە. موعاویەی کوڕی ئەبی سوفیان لە سەردەمی پێغەمبەر محەمەددا ئیسلامی لە باوەش گرت، و دەوڵەتی ئومەوی لەسەر دەستی ئەو دامەزرا، و پێش ئەوەش والی شام بووە لە سەردەمی خەلیفە عومەری کوڕی خەتاب، پاشان ناکۆکی لە نێوان ئەو و عەلی کوڕی ئەبی تالیب دوای فیتنەی کوشتنی عوسمان دروستبوو، تاوەکوو کوڕەکەی، حەسەن دەستی لە خەلافەت کشاندەوە لە بەرژەوەندی موعاویە دوای کوشتنی عەلیی باوکی، بەم شێوەیە دەوڵەتی ئومەوی دامەزرا. موعاویە هەندێک لایەنی حوکمڕانی و بەڕێوەبردنی لە بیزەنتینەکان وەرگرتووە. جێنشینی کردە بۆماوەیی ئەمەش کاتێک یەزیدی کوڕی لەجێی خۆی دانا. کە ئەو دەستی کرد بە بەهێزکردنی دەسەڵات و دروستکردنی کۆشک و پێگەی تایبەت لە مزگەوت و دیوانی مۆر و سیستەمی پۆستی دامەزراند. دوای مردنی یەزید شتەکان تێکچوو. عەبدوڵڵای کوڕی زوبەیر داوای خەلافەتی کرد و پاشان عەبدولمەلیکی کوڕی مەڕوانی کوڕی حەکەم توانی لە ساڵی ٧٣ی کۆچی لە مەککە شکستی پێبهێنێت و بیکوژێت، دەوڵەتیش سەقامگیر بووەوە.

گەورەترین فەتحەکانی ئومەوییەکان لە سەردەمی وەلیدی کوڕی عەبدولمەلیکدا ڕوویدا. لەو سەردەمە داگیرکردنی مەغریب تەواو بوو، و هەموو ئەندەلووس داگیرکرا، هەروەک چۆن سند بە سەرکردایەتی محەمەدی کوڕی قاسم سەقەفی داگیرکرا و وڵاتی ئەودیوی ڕووبار بە سەرکردایەتی قوتەیبەی کوڕی موسلیم داگیرکرا، دواتر خەلیفە سولەیمانی کوڕی عەبدولمەلیک هات، پاشان خەلیفەی زاهید عومەر کوڕی عەبدولعەزیز، کە بە یەکێک لە باشترین خەلیفە ئومەوییەکان دادەنرێت لە ڕووی ژیاننامە، پاشان ئامۆزاکەی یەزید کوڕی عەبدولمەلیک، پاشان هیشامی برای، کە لە سەردەمی حوکمڕانیدا باشووری فەرەنسا داگیرکرا، و حوکمڕانییەکەی درێژخایەن و زۆر سەقامگیر بوو، و دوای مردنی دەوڵەتەکە چووە دۆخێکی گێژاوی سەختەوە، تا مەڕوان کوڕی محەمەد کۆنترۆڵی خەلافەتەکەی کرد، لە نێوان ناوچەکاندا جووڵەی کرد، و شۆڕش و نائارامی سەرکوت کرد، پاشان لەگەڵ عەباسییەکان لە شەڕی زاب کۆبووەوە، و شکستی هێنا و کوژرا، و دەوڵەتی ئومەوی کۆتایی هات.

سەردەمی دەوڵەتی ئومەوی شایەتحاڵی شۆڕش و ململانێی زۆر بوو و ئەنجامدەرانی زۆربەی ئەو شۆڕشانە یان خەوارج شیعە بوون، هەروەک چۆن حسێن کوڕی عەلی ناڕەزایی دەربڕی بەرانبەر بە حوکمڕانی یەزید و بەیعەتی پێ نەدا، بەڵکوو بەرەنگاری بووەوە و چووە دەرەوە بۆ عێراق دژی ئەو کەسانەی بەیعەتیان پێدابوو، سوپای ئومەوییەکان لە شەڕی کەربەلادا ڕووبەڕووی بووەوە و بووە هۆی شەهیدبوونی حسێن کوڕی عەلی و دوای ئەوە شۆڕشی زۆری شیعە بۆ تۆڵەسەندنەوە ڕوویدا؛ لەوانەش شۆڕشی تەوابین و شۆڕشی موختاری سەقەفی، پاشان دۆخەکە ئارام بوویەوە دوای سەرکوتکردنیان بۆ زیاتر لە نیو سەدە تاوەکوو شۆڕشی زەید کوڕی عەلی. خەواریجەکان دووبارە و سێبارە ڕاپەڕینیان دەکرد، تا نزیکەی بیست ساڵ لە نێوان ناوەڕاستی سەردەمی عەبدولمەلیک و سەرەتای دەسەڵاتی یەزیددا هێور نەبوونەوە. بەناوبانگترین فەرمانڕەوای ئومەوییەکان حەجاجی کوڕی یووسفی سەقەفی بوو لە کۆتایی سەدەی یەکەمی کۆچیدا ڕۆڵێکی گەورەی هەبوو لە دامرکاندنەوە و هێورکردنەوەی ئەو شۆڕشانەدا، بەتایبەتی کە والی عێراق و ڕۆژهەڵات بوو، و ئەوکاتیش کووفە ناوەندی توندترین دوژمنانی ئومەوییەکان بوو، لە کاتێکدا شام بە هاوپەیمانی ئومەوییەکان و پایتەختەکەیان دادەنرا، و یەکێک لە توندترین شۆڕشەکان کە کرا دژی دەوڵەتی ئومەوییەکان شۆڕشەکانی عەبدوڵڵای کوڕی زوبەیر و عەبدولڕەحمانی کوڕی ئەشعەت بوون.

دەوڵەتی ئومەوی بەدەستی ئەو کەسانەی کە دەیانوت پێویستە دەوڵەت لەژێر دەستی ئەهلی بەیت بێت ڕووخێنرا. سەرەتا بانگەشە بۆ ڕەوایی نەوەکانی عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب دەکرا و دواتر بانگەشەکە گۆڕا بۆ ڕەوایی فەرمانڕەوایی بۆ بنەچەی عەباسی کوڕی عەبدولموتەلیبی مامی پێغەمبەر. بەهۆی ئەوەشەوە بەرەی عەباسی وردە وردە پەرەی سەند، و بە درێژایی سەردەمی دەسەڵاتی ئومەوییەکان بە ئارامییەوە مایەوە، هەروەها سوودی لە لاوازی ئابووری وەرگرت بۆ ئەوەی شۆڕشەکەی دەستپێبکات، هەروەها بەهۆی خراپیی دۆخی ناعەرەبەکان لە سەردەمی ئومەوییەکان، عەباسییەکان ئەمەیان قۆستەوە و بنکەیەکی جەماوەری فراوان لە نێوان ناعەرەبەکاندا دروست کرد، بە تایبەت لە نێوان جووتیارانی گوندنشین و کرێکارانی هەژاری شارەکاندا. کە دواتر ئەبوو موسلیم خوراسانی هەستا بە ڕاگەیاندنی دامەزراندنی دەوڵەتی عەباسی لە خوراسان، و نەسر کوڕی سەیار شەڕی لەگەڵ فەرمانڕەوای ئومەویدا کرد و شکستی پێهێنا، پاشان شاری مەروی داگیرکرد، کە لەوێوە سەرۆکی بزووتنەوەکە، ساڵی ٧٥٠ی زایینی خەڵکی کوفە بەیعەتیان بە ئەبوو عەباس دا و بەمشێوەیە پرۆسەی دروستکردنی دەوڵەتی عەباسی چووە قۆناغی کۆتایی خۆیەوە. لە ئەنجامدا لە نزیک ڕووباری زاب لە باکووری عێراق لە نێوان مووسڵ، سوپای ئومەوی بە سەرۆکایەتی مەڕوانی کوڕی محەمەد و سوپای عەباسی بە سەرۆکایەتی ئەبوو عەباس ڕووبەڕوو بوونەوە و عەباسییەکان زاڵ بوون، کە داگیرکردنی عێراقیان تەواو کرد و لێیەوە گواسترانەوە بۆ شام و میسر؛ لەگەڵ داگیرکردنی میسردا، هەموو ئەو شارانەی کە سەر بە ئومەوییەکان بوون، داگیرکران و دەوڵەتی عەباسی دامەزرا، کە سێیەم قۆناغە لە مێژووی خەلافەتدا.

کۆمەڵگە

کۆمەڵگە لە سەردەمی خەلافەتی ئومەویدا لە پێنج چینی بنەڕەتی پێکهاتووە. ئەوانیش بریتین لە: خەلیفە، دادوەر، زانا، دەوڵەمەند، و خەڵکی ئاسایی، چینی یەکەم خەلیفە و بنەماڵەکانیانن، و ئەوان خاوەنی دەسەڵات و سەروەریی باڵان لە دەوڵەتدا، و دەسەڵاتی ڕەهایان هەیە، پاشان بەدواداچوون لەلایەن پارێزگار و سەرکردە و نووسەرانی باڵای دادگا دەکرێت، پاشان زاناکان، کە ئەوان لە چینی سێیەم دێن، پاشان بازرگانانی باڵای دەوڵەمەند و شێخەکانی خێڵ، و لە کۆتاییدا چینی پێنجەم دێن، کە خەڵکی ئاساییە؛ وەک جووتیاران و پیشەوانان و ئەوانی تر.

عەرەب بە گشتی لە سەردەمی ئیسلامدا و پێش ئەویش ژیانێکی سادەیان ژیاوە. بۆ نموونە خواردنەکانیان تەنها لە چەند کەلوپەلێک پێکهاتبوو، کە باشترینیان گۆشت بوو لەگەڵ شۆربا، بەڵام لەگەڵ فراوانبوونی فەتحەکان لە سەردەمی ئومەویدا و درێژبوونەوە و خۆشگوزەرانیی دەوڵەت، گۆڕانکارییەکی زۆر ڕوویاندا، لە زۆرێک لە کولتوورەکانی دەوروبەرەوە شتی جیاواز هاوردە کران، بۆ نموونە دەستیان کرد بە بەکارهێنانی کۆفە و کەرەستەی دار بۆ خواردن، کە لە چینەوە بۆیان دەهێنرا. وەک چنگاڵ و کەوچک، و دەستیان کرد بە خواردنی خواردنەکانیان لەسەر مێز و کورسی دار لەبری ئەوەی لەسەر زەوی دابنیشن و وەک جاران بە دەست بیخۆن و ئەوەشی بەشدار بوو لە گواستنەوەی ئەو جۆرە ژیان و داب و نەریتە کۆمەڵایەتییانە بۆ عەرەب، هێنانی چەندین کۆیلەی مێینە بۆ وڵاتەکانیان بوو، بۆیە داب و نەریتی گەلەکەیان بۆ عەرەبەکان گواستەوە.

ڕووداوە ئیسلامییەکان، دیارترینیان جەژنی ڕەمەزان و جەژنی قوربان، لە سەرانسەری دەوڵەتی ئومەویدا دەنگدانەوەیەکی زۆریان هەبوو. خەلیفە بە کاروانێکی مەزن لە نێو دەوڵەتمەدارە گەورەکاندا دەچووە دەرەوە بۆ ئەنجامدانی نوێژی جەژن. هەروەها بۆ مەراسیمە هاوسەرگیرییەکان، کە لەدوای ئیسلامەوە گرنگییەکی زۆری پێدرا و پارەی بۆ خەرج دەکرا، لە ئاهەنگی هاوسەرگیریدا ئاهەنگی گەورەیان سازدەکرد، دواتر کوڕەکان یارییان بە ڕم دەکرد و بە ئەسپ پێشبڕکێیان دەکرد، ژنەکان دادەنیشتن و قسەیان لەگەڵ یەکتر دەکرد و بووکیش بە دیکۆراتی گەورە ڕازاوە دەڕازێنرایەوە، و خزمەتکارەکانی دەورەیان دەدا و گۆرانییان بۆ دەگوت ئەو تا چووە ماڵی هاوسەرەکەی. ئامرازێکی باوی کات بەسەربردن لەو سەردەمەدا هێنانی گۆرانیبێژ یان "کەسانی گاڵتەجاڕ" بوو کە نوکتە دەگێڕنەوە و خەڵک دەخەنە پێکەنین. یاری دایس و شەترەنجیش جێی بایەخ بوو، کە عەرەب لە فارسەکانەوە وەریانگرت. هەروەها بە ڕاوکردن و وەرزشیش خۆیان سەرقاڵ دەکرد و لە سەردەمی هیشامی کوڕی عەبدولمەلیکدا دەوڵەت پێشبڕکێی گەورەی ئەسپی ئەنجام دەدا، کە تێیدا ژمارەی بەشداربووان لە یەکێک لەوانەدا دەگەیشتە ٤ هەزار ئەسپ.

بەشێوەیەکی گشتی کۆمەڵگە لە سەردەمی ئومەویدا، بەپێچەوانەی سەردەمەکانی پێشووی ئیسلامی، بە گرانبەهایەکی زۆرەوە تایبەتمەند بووە و ئەمەش تەنیا لە بۆنە و داب و نەریتی کۆمەڵایەتیدا ڕەنگدانەوەی نەبووە؛ لە جلوبەرگی گشتیشدا ڕەنگدانەوەی هەبوو، بۆیە خەڵک بە تایبەت خەلیفە و دەرباری باڵا، کێبڕکێیان دەکرد لە کڕینی جل و بەرگی نوێ و لوکس و بەرز و هەمووان دەستیان کرد بە لەبەرکردنی عەبا و عەمامە و جلی تایبەت، کە بەشێکی زۆری لە مێژووی ئیسلامیدا بە ئیسراف ناودەبرێت. بازرگانان جۆرەها ئاوریشمیان لەگەڵ خۆیان دەهێنا بۆ وڵاتانی ئیسلامی، هەروەها توو و چەرم، و زێڕ و زیوی تواوە، کە بە بەردی بەنرخ چەقێندرابوون. خەلیفە ئومەوییەکان زیاتر جلوبەرگی سپییان لەبەر دەکرد، کە جوانترین جۆری قوماش هەبوو. لە نێو ئەو پارچە جلانەی کە ئومەوییەکان لەبەریان دەکرد بریتی بوون لە: قوبە (جل یان جلێکی دەرەوە کە لە ملیدا کراوە دەبێت، یان بە دوگمە داخراوە، و لە قۆڵدا تەسکە، و هەندێک جار پانایی مامناوەندە)، هەروەها قەڵغان، تەلیسان و تونیک، مولفا، ئیزار و تەککە. شێوازی بەرهەمهێنانی قوماشی تایبەت کە لە قوماشی شاهانەدا نەخشێنراوە، لە سەردەمی ئومەویدا دروست بووە، دواتر پەرەی سەندووە و لە سەردەمی سەدەکانی ناوەڕاستدا لە سەرانسەری دەوڵەتی ئیسلامیدا زاڵ بووە. یەکەم خەلیفەی ئومەوی کە کارگەی تایبەتی بۆ قوماشی چەرموو دامەزراند هیشامی کوڕی عەبدولمەلیک بوو. یەکێک لە دیاردە گرنگەکانی سەردەمی ئومەوییەکان ئەوە بوو کە غەیرە موسڵمانەکان دەستیان کرد بە پۆشینی جلوبەرگی عەرەبی گرانبەها، تا سەردەمی عومەری کوڕی عەبدولعەزیز هات کە دیمییەکان قەدەغەیان کرد جلی عەرەبی لەبەر بکەن.

بزووتنەوەی زانستی

هەرچەند سەردەمی زێڕینی زانست و شارستانی ئیسلامی لە سەردەمی عەباسیدا بووە، بەڵام ئومەوییەکان ڕۆڵێکی بەرچاویان هەبووە لە خۆشکردنی زەمینە بۆ ئەم خۆشگوزەرانییە و خۆئامادەکردن بۆی. وەک چۆن بناغەکانی ئەو میراتە زانستییەیان دانا کە عەباسییەکان لەسەری بنیاتیان ناوە. لە گرنگترین ئەو پێشهاتانە کە ئامادەکاری بۆ ڕێنێسانسی زانستیی عەباسی کرد، بزووتنەوەی بەعەرەبکردن بوو لە سەردەمی عەبدولمەلیکی کوڕی مەڕوان، کە زمانی عەرەبی کردە زمانی فەرمیی دەوڵەت، و بەم شێوەیەش بوو بە بەکارهێنانی فەرمی لە هەموو بەشەکانی دەوڵەت لە ڕۆژهەڵاتەوە تا مەغریب. هەروەها وەلید بەشدارییەکی زۆری کرد بە دامەزراندنی قوتابخانە و نەخۆشخانەکان لە ژێر چاودێری دەوڵەتدا. هەروەها بەشداری کرد لە ڕێنێسانسی ئیسلامی دواتر. یەکێک لە دەستکەوتە هەرە گرنگەکان لە گەشەسەندنی بزووتنەوەی زانستی لە سەردەمی ئومەویدا، کۆدکردن و بەعەرەبکردنی زانستەکان بوو بۆ یەکەمجار، ئەمەش وایکرد زانایانی عەرەب و موسڵمان بتوانن سوود لەو زانستە وەربگرن کە لە شوێنەکانی تر هەیە.

یەکەم کەس کە قوتابخانە ڕێکخراوەکانی دامەزراند کە لە ژێر چاودێری دەوڵەت بن خەلیفەی ئومەوی وەلیدی کوڕی عەبدولمەلیک بوو. یەکێکی تر لە دەستکەوتەکانی وەلید ئەوە بوو کە یەکەم کەس بوو لە مێژوودا نەخۆشخانەکانی دامەزراند، شانبەشانی ئەوانیش ناوەندی چاودێری یان بیمارستانی دامەزراند، کە ئەرکیان نیشتەجێکردنی کەمەندامان و ئەوانە بوو کە نەخۆشی دەروونی و دەماریان هەیە، ئەوەش یەکەم نیشانەی لەدایکبوونی قوتابخانە پزیشکییەکان بوو لە مێژوودا. 

بزووتنەوەکانی نووسین و کۆدکردنی مێژووی سەردەمی پێغەمبەر و ڕاشیدون و تەنانەت خودی سەردەمی ئومەوییەکان، زۆرتر لە سەردەمی عەباسیدا بووە، بەڵام بزووتنەوەی گواستنەوە و تۆمارکردنی هەواڵ بە شێوەیەکی سنووردار لە سەردەمی ئومەوییەکانەوە دەستی پێکردووە و بەم شێوەیەش بووە وەک ئامادەکارییەک بۆ کۆدکردنی لە سەردەمی عەباسیدا پارێزراوە. چەند هۆکارێک بەشدار بوون لەم بزووتنەوەیەدا. لەوانەش هاتنە ناوەوەی زۆر کەس لە گەلانی ترەوە بۆ ناو ئیسلام، کە ئەوانیش مێژووی نەتەوەکانیان بە عەرەبەکان دەگەیاند و بۆیان دەگێڕانەوە، هەندێکیشیان کتێبی تایبەتیان دەنووسی کە باس لە مێژوو و ئەرکەکانی پێغەمبەریان دەکرد لەو سەردەمەوە؛ لەوانە: وەهب کوڕی مونەبیھ، عوروەی کوڕی زوبەیری کوڕی عەووام (کە بە یەکەم کەس دادەنرێت کە لە باب المغازی نووسیویەتی)، هەروەها ئابانی کوڕی عوسمانی کوڕی عەفان و شیهابی زەهری.

هونەری تەلارسازی

پێش سەردەمی ئومەوییەکان، هونەری تەلارسازیی عەرەبی زۆر سادە بوو و تایبەتمەندییەکی وای نەبوو، تەلارسازیی ئیسلامیش دەستی نەکرد بە بەدەستهێنانی شێوازێکی جیاواز و ئاڵۆزتر تا سەردەمی ئومەوییەکان، لەگەڵ ئەوەشدا تەلارسازیی ئومەوی زۆر کاریگەری لەسەر بوو و زۆر لە تەلارسازیی بیزەنتین دەچوو کە پێش خۆی لە وڵاتی شامدا باو بوو.

ئەم کاریگەرییە دەتوانرێت ببینرێت، بۆ نموونە لە مزگەوتی گومبەتی بەردین (قبة الصخرة); شێوازی تەلارسازییەکەی زۆر لە شێوازی بیزەنتینیی مەسیحی دەچێت، هەرچەندە سەرەڕای ئەوەش بە هەندێک تایبەتمەندی زیادە تایبەتمەندە کە لە تەلارسازیی ئیسلامییەوە وەرگیراون. هەندێک شوێنەواری ئیسلامی بۆ زیاد کرا، وەک: گومبەت و منارە، جگە لە ئایەتەکانی قورئان و فەرموودە پێغەمبەرییەکان کە بۆ دیکۆراتەکانی زیاد کرابوون، بەم شێوەیە ئومەویەکان شێوازی تەلارسازیی بیزەنتینیان لەگەڵ زمانی عەرەبیدا تێکەڵ کرد و بەوەش شێوازی تەلارسازیی ئومەوی دروست بوو. ئەم شێوازە تەلارسازییە بە دیکۆرات و مۆزایک جیا دەکرایەوە.

بەهۆی فراوانبوونی جەرگەی دەوڵەتی ئومەوی، شێوازە تەلارسازییەکان لە بەشە جیاوازەکانیدا جیاوازییەکی زۆریان هەبوو. لە شامدا کۆشکەکان ناوازەبوون، کۆشکەکانی ئومەوی کە لەم ناوچەیەدا دروستکرابوون، هیچ بەڵگەیەکی مێژوویی و شوێنەواریی نییە لەسەر بوونی بینای هاوشێوەی ئەو و شێوازێکی هاوشێوە لە شام پێش دەسەڵاتی ئومەوییەکان. بە گشتی کۆشک و مزگەوتە گەورەکان دیارترین دەستکەوتە تەلارسازییەکانی سەردەمی ئومەوییەکانن.

مزگەوتی قوبەی بەرد لە قودس (لە سەردەمی عەبدولمەلیکی کوڕی مەڕوان دروستکراوە) و مزگەوتی گەورەی ئومەوی لە دیمەشق (لە سەردەمی وەلیدی کوڕی عەبدولمەلیک دروستکراوە) دوو لە بەناوبانگترین دەستکەوتە تەلارسازییە گرنگەکانی ئومەوین لە هەموو سەردەمێکدا. هەروەها لە دیارترین دەستکەوتە تەلارسازییە ئومەییەکان فراوانکردنی هەردوو مزگەوتی گەورەی مەککە و مزگەوتی پێغەمبەرە لە مەدینە، جگە لە دوو کۆشکی عومرە (نزیک عەممان) و ئەلموشەتا (نزیک ئەریحا)، هەروەها چەندین شاریان دامەزراند؛ لە دیارترینیان: ڕەسافە لە شام، واست لە عێراق و قوم لە فارس، حەلوان لە میسر و قەیروان لە توونس.

ئابووری

ئابووری لە سەردەمی خەلافەتی ئومەویدا لە ئەنجامی فەتحە گەورەکانی ئیسلامی گەشەی کرد، کە بووە هۆی فراوانبوونی خاکی دەوڵەت، و سەرچاوەیەکی گەورەی بۆ دابین کرد و دەوڵەمەندی کرد و هەموو پێداویستییەکانی بۆ دابین کرد. ژمارەیەکی سنووردار لە سەرچاوە مێژووییەکان هەن کە باس لە بابەتی ئابووریی ئومەوی دەکەن، بەڵام ئەم جۆرە کتێبانە لە ڕوانگەی فیقهییەوە تیشک دەخەنە سەر ئابووری، هەروەها سەبارەت بەو سەرچاوانەی باس لە بودجەی دەوڵەت و بارودۆخی دارایی دەکەن لە سەردەمی ئومەویدا، ئەوان بە تەواوی نەبوون، هەر بۆیەش ڕێگەی بنەڕەتی بۆ زانینی بارودۆخی ئابووری لە سەردەمی دەوڵەتی ئومەویدا لێکۆڵینەوەیە لە ئاستی گشتیی ژیانی تاکەکان لەو شتانەی کە لە کتێبەکانی مێژوودا باسکراون.

بەگشتی; ئابووریی ئومەوی گەورە و ئاوەدان بوو.  دەوڵەتی ئومەوی کۆنترۆڵی زۆربەی ڕێگا بازرگانییە سەرەتاییەکانی هەبوو لە جیهانی کۆن، و پاشان کۆنترۆڵی بزووتنەوەی بازرگانی تێدا کرد، جگە لەوەش بەشەکانی زۆر گرنگی کشتوکاڵی و ناوەندە پیشەسازییەکانی هەبوو، کە ئابوورییەکەی دەوڵەمەند و دەوڵەمەندتر کرد، هەروەها فراوانبوونی بووە هۆی گەشەکردنی جووڵەیەکی بازرگانیی گەورە لەنێوان دەوڵەتەکانیدا بەبێ بەربەست، ئەمەش وایکرد گواستنەوە و بازرگانیکردن بە کاڵاکان ئاسان و سادە بێت، بۆیە بزووتنەوەی بازرگانی لە وڵاتدا گەشەسەند. وەک چۆن دەوڵەتی ئومەوی شایەتحاڵی بزووتنەوەیەکی بازرگانیی چالاک بوو لە سەرانسەری بەشە جیاوازە بەرفراوانەکانیدا، و لەگەڵ دەوڵەت و ئیمپراتۆریەتەکانی دیکەی دراوسێی بە هەمان شێوە، دەوڵەت هیچ سنووردارکردنێکی بە هیچ شێوەیەک لەسەر هەموو جۆرەکانی بازرگانی لە نێوان دەوڵەتەکانی خودی دەوڵەتدا دانەمەزراند، و هیچ جۆرە کاڵایەکی بازرگانی قۆرخ نەکرد و بەمجۆرە یاسا بازرگانییەکان لە سەردەمی ئومەویدا جیاوازییەکی زۆریان نەبووە لەوەی کە لە سەردەمی خەلافەتی ڕاشیدوندا هەبوون.

زۆربەی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکان لە دونیای کۆن لە نێوان خاکی دوو دەوڵەتی گەورەی ئومەوی و بیزەنتین ڕوویدا و دوورکەوتنەوە لە نێوانیاندا لە ئەنجامی شەڕ بووە هۆی ئیفلیجییەکی گەورە لە بزووتنەوەی ئابووریدا، بە تایبەت لە حەوزی دەریای ناوەڕاستدا. ئابووریی ئومەوییەکان لە سەردەمی خەلیفە عومەری کوڕی عەبدولعەزیزدا گەیشتە لوتکەی خۆشگوزەرانی، بەجۆرێک لەبارەی سەردەمی ئەوەوە دەوترێت کە خێرخوازان بەدوای هەژاراندا دەگەڕان تا پارەیان پێبدەن، بەڵام نەیانتوانیوە کەس بدۆزنەوە، دەوڵەت لە سەردەمی ئەودا خزمەتگوزاری زۆری بۆ تاکەکان دابین دەکرد، و یارمەتی گەنجانی دەدا بۆ هاوسەرگیری، و یارمەتی ئەو کەسانەی دەدا کە دەیانویست حەج ئەنجام بدەن، خۆراک بۆ چۆلەکە و باڵندەکانی دیکەش لەسەر بەرزاییەکان دابەش دەکرا.

دادوەری

دادوەرەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان هەبوو لە دەستەبەرکردنی ڕەوتی دادپەروەری لە دەوڵەتی ئومەویدا، هەروەها لە کاتی پێویستدا دژایەتی خەلیفە و والییەکانی خۆیان دەکرد، و ئاڕاستەیان دەکردن بۆ پابەندبوون بە شەریعەتی ئیسلامی. هەروەک چۆن ڕوویدا کاتێک والی میسر، عەبدولعەزیزی کوڕی مەڕوان، ویستی باج لە موسڵمانانی باوباپیرانی وەربگرێت، بۆیە دادوەری میسری ئەوکات، ئیبن حوجەیرە، دژایەتی کرد. لە مێژووی خەلافەتەکەشدا دادپەروەریی تەواو لە هەموو لایەنە داراییەکانی دەوڵەتدا بەدەست هات کاتێک سەردەمی عومەری کوڕی عەبدولعەزیز هاتە سەر دەسەڵات، سەرەڕای ئەوەی کە هاتنە ناوەوەی پارە بۆ خەزێنەی موسڵمانان لەلایەن دادوەرەکانەوە چاودێرییەکی زۆری لەسەر بوو و ڕۆیشتنی لێی وەک یەک نەبوو؛ خەلیفە ئومەوییەکان لەم بابەتەدا وەک خەلیفەکانی ڕاشیدوون نەبوون، خەلیفە گەورەکانی پێشوو بە تەواوی خۆیان لە نزیکبوونەوە لە خەزێنە یان دەست لێدان لە خەزێنە یان دەستلێدانی ئەوەی کە تیایدا بوو بەدوور دەگرت، بەڵام خەلیفەکانی ئومەوییەکان، جیاوازییان لەنێوان خەزێنەی خۆیان و دەوڵەت نەدەکرد و هەرچییەکیان دەویست دەیانبرد. ئەم دۆخە تا سەردەمی عومەری کوڕی عەبدولعەزیز بەردەوام بوو، کە بە هاتنی ئەو ئەمەی ڕاگرت و ڕێگری لێکردن لە بەکارهێنانی خەزێنە بۆ کاری تایبەت و پارەکەی گەڕاندەوە بۆ خاوەنەکانی، و لێکۆڵینەوەی لە دادپەروەری لە لایەنە جۆراوجۆرەکانی دەوڵەتدا کرد.

ئومەویەکان هەمان شێوازی خەلیفەکانی ڕاشیدونیان پەیڕەو کرد لە دانانی دادوەر. کە خەلیفەکان دادوەرێک بۆ هەریەکێک لە ناوچەکانی دەوڵەت دیاری دەکەن، بەپێی لێهاتوویی و شایستەیی کارکردنی. بەشێک لەو دادوەرانە بڕیارەکانیان نووسیوە. وەک دادوەری میسر لە سەردەمی موعاویەی کوڕی ئەبی سوفیان، سەلیم تاجیبی، کە یەکەم دادوەر بوو کە حوکمەکانی نووسی و دواتر هەندێک لەو حوکمانە بوونە ڕێسای فیقهی لە کاتی کۆدکردنی فیقه لە سەردەمی عەباسیدا. لە دیارترین دادوەرە ئومەوییەکان: عامری کوڕی شەراحیل شەعبی، عەبدوڵڵای کوڕی عامری کوڕی یەزیدی یەحسەبی، ئەبوو ئیدریسی خەولانی، عەبدوڕەحمانی کوڕی حوجەیرە، ئەبوو بەردە کوڕی ئەبی مووسای ئەشعەری، عەبدوڕەحمانی کوڕی ئەزینە و هیشامی کوڕی هوبەیرە.

خشتەی خەلیفە و فەرمانڕەواکانی ئومەوی

جێنشین سەردەمی حوکمڕانی
خەلیفەکان لە دیمەشق  
موعاویەی کوڕی ئەبی سوفیان ٦٦١ – ٦٨٠
یەزیدی کوڕی موعاویە ٦٨٠ – ٦٨٣
موعاویەی کوڕی یەزید ٦٨٣ – ٦٨٤
مەڕوانی کوڕی حەکەم ٦٨٤ – ٦٨٥
عەبدولمەلیکی کوڕی مەڕوان ٦٨٥ – ٧٠٥
وەلیدی کوڕی عەبدولمەلیک ٧٠٥ – ٧١٥
سولەیمانی کوڕی عەبدولمەلیک ٧١٥ – ٧١٨
عومەری کوڕی عەبدولعەزیز ٧١٧ – ٧٢٠
یەزید کوڕی عەبدولمەلیک ٧٢٠ – ٧٢٤
هیشام کوڕی عەبدولمەلیک ٧٢٤  –  ٧٤٣
وەلید کوڕی یەزید ٧٤٣  –  ٧٤٤
یەزید کوڕی وەلید ٧٤٤
ئیبراهیم کوڕی وەلید ٧٤٤
مەڕوان کوڕی محەمەد (لە حەرران لە ناوچەی فورات دەسەڵاتی گرتە دەست) ٧٤٤  –  ٧٥٠

 


سەرچاوەکان



2359 بینین